Bu yazi bilgilendirme amaçlı oldugu kadar,birazda deprem yönetmeliklerimizi elestirel bir yazı olacak. Bu eleştiride negatif yönde bir elestiri.
R katsayısi nedir ondan baslayalim. Inşaat Muhendisleri bina taşıyıcı sistemini dizayn ederken, dogrusal elastik yontemi kullanır. Cünku yonetmeligimiz bunu emrediyor. Dogrusal elastik hesap sistemi kullandiginizda etki geldiginde malzeme /eleman uzar,kisalir yada döner, ancak etki kalktiginda malzeme/eleman hasarsiz olarak ilk haline döner.Dolayisiyle bu hesap için malzemenin hasarsiz olarak geriye donecek yere kadar olan dayanimlarini kullaniriz. 4200 kg/cm2 gibi. Oysa biliyoruzki malzemelerin az yada çok dogrusal elastik olmayan davranıs bolgeleride vardir.(hatirlayinizz gerilme -sekil değiştirme eğrileri) .Depremden ortaya çıkan enerjinin büyuk kismida bu şekil değistirmelerle sonümlenebilir.Yok biz bu bolgeyi kullanmayacagız, sadece dogrusal elastik bölgeyi kullanacağız ,yatay yuk gelecek ,sekil degisikliği olacak,yük kalkınca ilk haline dönecek derseniz hayvani,iri,kocaman kesitlerle ugraşirsinız.Bu ne mantıklıdır ne ekonomiktir. Bu yuzden malzemenin sekil degistirirken yuttugu enerjiden de yararlaniriz ki daha ekonomik kesitler olsun. Malzemenin/elemanin dogrusal elastik olmayan davranısindan yararlanabilmek icin iki yol vardır. Ya sekil değiştirme esasli dogrusal elastik olmayan hesap yapıp tek tek sekil değiştirmeleri hesaplayacaksiniz ve boylece bu sekil degistirmelerin ne kadar enerjiyi sonumleyebilecegini bulacaksiniz ya da dogrusal elastik hesap yapıp dış kuvvetleri bir sayiya bolerek azaltacaksınız ve bu azaltilan degeri de malzemenin/elemanın dogrusal elastik olmayan davranısinin sonumleyecegini varsayacaksınız. İste R katsayisi bu ikinci amac icin konmus bir katsayıdir. Yani depremde taşiyicı sistemin dogrusal elastik olmayan davranışıni gözönüne almak için ,deprem kuvveti basitce bu R katsayisina bolunür. Mantık bu(Ra=R kabulu). Gercekte deprem yuklerimizi azaltma katsayısi tasiyici sisteminizle ilgilidir.Şoyle ki şekil degistirme kapasitesi fazla olan yada deplasman kabiliyeti fazla olan tasiyici sistemler daha fazla enerjiyi deplasman yaparak yutabilirken, daha rijit(nispeten), daha az deplasman yapabilen sistemler ise nispeten daha az enerjiyi deplasmanla yutabilirler. Zaten tasiyici sistem katsayilarida yonetmeligimizde bu baglamda belirlenmistir.Daha rijit sistemlerde R katsayisi düsuk tutulurken,rijitlik azaldikca R buyutulmustur. Deprem kuvvetleride tasiyici sistem katsayisina bagli olarak R sayisina(Ra=R) bölundugunden deplasman fazla yapan sistemlerde daha ufak deprem kuvvetleri ile calisilabilmek mumkun olmustur. Mesela betonarme cercevelerden olusan bir sistemde(sadece kolon ve kiris) R=8 iken,perdede sisteme eklenirse yani sistem biraz daha rijit olursa R=7 dir.Yani deprem kuvveti deplasman kabiliyeti nispeten fazla sistemde 8’e bölunurken,daha az deplasman yapabilen perdeli sistemde deprem kuvveti 7 ye bolunerek hesap yapilmaktadir.
Perdeli sistemlerde perdenin ne kadarlik bir rijitlik verecegi onemlidir.Bu yuzden yonetmeliklerimizde perdenin alacagi kuvvet oranlari belirlenmistir. Ama bu belirlemelerin pekde iyi yapildigi soylenemez.Bu baglamda deprem yonetmeligini hazirlayan komisyonda aslinda sanirim pek karar verememis. Bundan be demek istedigimi de yazinın geri kalan kisminda aciklamaya calıştım.
1997 deprem yonetmeligimize bakalim. O yonetmelikde yuksek sunek bir sistemde R=7 almaniz icin ,tabandaki perdelerin aldigi toplam momentin,yapi tabaninda olusan toplam devrilme momentinin %75 inden fazla olmamasi isteniyordu.Eger daha fazla ise siztem daha rijit demekti o halde R katsayisinin 10-4(alfa)M formulune gore daha kucuk alinmasi isteniyordu. Buraya kadar guzel. Bunu uyguladik.Gelelim 2007 yonetmeligine. Halen de yürurlukte. Bu yonetmelikde artik toplam devrilme momenti degilde artik toplam kesme kuvveti dikkate alindi.Yani R=7 almaniz icin tabanda perdelerin almasi gereken maximim kesme kuvveti ,tabandaki toplam kesme kuvvetinin %75 ini gecmeyecekti.Ne oldu .biranda momentten ,kesme kuvvetine gecildi. Dendiki aslinda bu kontrolun kesme kuvvetine gore yapilmasi lazim zaten perdelerin asli gorevleride kesme kuvvetlerini almak. Tamam dendi uygulandi,hala da uygulaniyor. Sonra bir baktik TBDY2016 taslak ortaya cikti. Bu sefer ne gorsek begenirsiniz perdelerde yine devrilme momentine oran dikkate alinmis. Yani 1997 yonetmeligine geri donulmüs. Bunu anlamak mumkun degil.. En azindan ben anlayamadım.Kesme kuvvetini dikkate almakla,moment etkisini dikkate almak cok farkli. Yeni bir yonetmelikte son bilgiler işıginda iyilestirmeler yapilmasini anlayabiliriz. Yonetmeliklerin amacida bu degilmi zaten. Ancak 97 de moment,2007 de kesme kuvveti,2016 da tekrar moment bunu anlamak mumkun degil.Insanin aklina acaba deprem komisyonu ne yaptigini bilmiyormu sorusu geliyor.Bu kiyas o kadar onemli ki binaniza etkiyelecek deprem kuvvetini yani suneklik miktarinizi belirliyor.Bu olmamasi gereken bir durumdu.
Velhasil yonetmeliklere uyuyoruz,ama bunun en onemli nedeni yasal sorunluluklardan kurtulmak. Yoksa Allahin emri degil,muhtesem degiller.Yonetmeliklere tabiki uyacagiz,ama bu sorgulamamiza engel degil.Sorgulayacagiz,eksiklerini bilecegiz.Gerekirse yonetmeliktekinin bir tık ustunu gerceklestirecegiz.
Ahmet CELIKKOLLU
Insaat Muhendisi
ESKISEHIR
