
TÜRK STANDARTLARINDAKİ KIRMATAŞ HAMMADDESİNİN ÖNEMİ
Yer kabuğu, çeşitli mineraller ve bu minerallerin bir kaçının bir araya gelmesiyle oluşmuş kayaçlardan meydana gelmiştir.Gelişen teknoloji ve bayındırlık faaliyetlerinin hızla artması bu kayaçların çeşitli şekillerde kullanılma ihtiyaçını ortaya çıkarmıştır
Özelikle nufüs artışına paralel olarak şehirleşme ve buna bağlı konut ihtiyacı, nedeniyle daha yüksek yapıların yapılmasına neden olmuştur. Otomobil endüstrisindeki gelişme sonucu beton yol, köprü gibi yapılar önem kazanmıştır.Gelişen diğer endüstri ile artan enerji ihtiyacı ve buna bağlı büyük baraj ve su yapılarının önem kazanması sonucunda temel yapı malzemesi olarak modern günlük yaşamda inşaat çok önemli bir yer tutmaktatır. İnşaat sektöründe bu derece önem kazanan ve zemini teşkil eden bu kayaçların hem jeolojik hem mühendislik özeliklerinin bilinmesi gerekmektedir.Bu zaman açısından tasarruf sağlamanın yanısıra ulusal kaynakların ekonomik yönde kullanılmasınıda mümkün kılacaktır.
KIRMATAŞLAR JELOJİK ÖZELİĞİ VAR MIDIR.?
Bilindiği gibi yapı malzemesi olarak kullanılan,doğal ve yapay endüstriyel mineral ve kayaçlar’’Mineral Agregalan’’olarak adlandırılır.
Doğal agregalar başlıca şu şekildedir;
Kırılabilir taşlar,Hafif agregalar,Kum-Çakıl, olmak üzere üç grupta toplanır.
Doğal agregalar olarak tanımlanan kırmataşları meydana getiren kayaçlar, kökenlerine göre magmatik, metamorfik ve sedimanter olmak üzere üç temel grupta yer alırlar. Kırmataş olarak kullanılan bu kayaç parçaları bağlayıcı yardımı ile bağlandıklarında beton,harç,asfalt veya benzerleri gibi sağlam kütleler meydana getirirler. Kırmataş olarak kullanılan bu sayaçların şu şekilde gösterilmiştir..
KIRMATAŞ HAM MADDESİNİN İNŞAAT SEKTÖRÜNDEKİ ÖNEMİ ;
Bina, köprü , yol, baraj, yol parkesi, blokaj, bordür taşı, oto yol ,balast ,çatı arduvazı ,izalasyon gibi çeşitli inşaat işlerinde kullanılan doğal agrega ve kırmataşların seçimi ve değerlendirmesinde,bunların jeolajik özeliklerin yanısıra bazı fiziksel ve mekanik özeliklerinin de saptanması gerekmektedir. Bu şekilde ileride oluşabilecek zararlı etkiler önlenmiş olacaktır. Özgül ağırlık porozite ,su emme,birim hacim ağırlık, basınç mukavameti, atmosfer etkilerine karşı direnç, aşınma parçalanma, taşıma gücü, şekil ve hacim değiştirme gibi özelikler, kırmataş hammeddelerinde bilinmesi gereken özeliklerdir. Kırmataş olarak kullanılan doğal taşların seçimi DİN 52100 standardında çizelgede verilmiştir.Bu değerler incelendiğinde kayaç gruplarının farklı fiziksel ve mekanik özelikleri gösterdikleri,bu nedenle kayaçların oluşumu,biçimi ve mineralojik bileşimlerinin fizksel ve mekanik özelikle etkilendikleri açıkça görülmektedir.Kırmataş olarak kullanabilecek magmatik,metamorfik ve sedimanter kayaçların inşaat sektöründeki kullanabilirliğini görüyoruz.
Kırmataş inşaat sektöründeki kullanıma göre direkt veya endirekt olarak etkiler. Agregalar ve kırmataşlar içinde bulunan mineral veya mineral gruplarından bazdan,bağlayıcı maddenin ayrışmasından neden olan bazı mineraller betonun parçalanmasına ve çatlamasına yol açarken,diğer bir kısmı agrega ve kırmataş ile çimento hamuru arasında kuvvetli bir bağlamanın oluşmasına engeleyerek mukavemetin düşmesine neden olurlar.
Kuvars saf ve temiz olduğundan ideal bir beton ve harç malzemesidir. Kil oranının %5,kömür oranınında %1 den fazla olmaması gerekir.%3-9 arasında su içeriğine sahip yoğunluğu ve sertliği kuvarstan daha az olan opal minerallerininde iyi etüd adilmesi gerekir. Çünkü opal, zelit veya diğer agrega-kırmataş kaynaklarındaki alkaliklerle reaksiyona girerek mukavemet azalmasına neden olurlar.Ancak bu mineralleri kırmataş haline getirilerek inşaatlarda mozaik olarak,çimento içine katılarak kaplama taşı olarak da kullanılırlar.
TÜRK STANTARTLARINDA KIRMATAŞ ÖNEMİ;
İnşaat sektörünün hızla gelişmesi, kalite özeliklerinin homojen hale getirilmesi, aynı kalitede malzeme üretebilmesi için; Standartların hazırlanmasında beraberinde getirmiştir.Bu standartlar da özelikle inşaat sektöründeki kullanımının önemi nedeniyle daha çok beton agregaların,hafif agregaların daha kaliteli malzeme kullanma istekleri gibi pek çok nedenlerle bu standartların da değişebileceği ve kırmataş beton yapımında kullanılması nedeniyle beton için verilen tüm özeliklerin kırmataş için geçerli olduğu gözönünde tutulmalıdır.
(TS EN 10088)Türk standartlarına uygun yapılması gereken işler şunlardır;
-Fiziksel ve kimyasal özelikleri bileşenlerinin petrografik ve mineralojik yapısı, sınıflaması ve miktarları uygun kullanım alanları saptanmalıdır.
-Malzemenin çözünürlüğü, sülfat ve stabil olmayan mineraller tespit edilmelidir.
-Malzemede varsa hacimce stabil olmayan veya şişen, killer, kuvars, saponit grubu mineralleri belirlenmelidir.
-Malzemede kayaç ve mineral tanelerinin alterasyonu,agrega donmaya maruz kalacaksa ince porozitelli veya yoğun altere olmuş kayaç oranı tespit edilmelidir.
Malzemmedeki tanelerin şekilleri (kübik, küresel, elips, prizmatik, tabuler, düz uzun gibi) ve oranları saptanmalıdır.
-Malzemedeki alkali silika ve alkali karbınat reaktif bileşenleri ve oranları belirlenmelidir. Agregadaki betona zarar verebilecek, sentetik cam,s inter vs. tespit edilip kullanılmamalıdır.
TS EN 706 kullanılacak malzemenin tane büyüklüğü aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Beton agregaların birim ağırlığı belirlenmesi TS EN 3526 ve TS EN 3529 standartlarında agreganın birim ağırlığı , ince ve iri agrega kırmataşların özgül ağırlıkları ve buna bağlı olarak su emme oranları belirtilmiştir.
SONUÇ;
Günümüz Türkiyesinde insanların talepleri büyümektedir.Artan ihtiyaçlar ,doğal kaynaklardan yararlanılması gerçeğini gözler önüne sermiş ve varolan bu kaynakların en uygun şekilde kullanılması yoluna gidilerek bu konuda çeşitli çalışmalar yapılmıştır. 1999 yılında İstanbul’da düzenlenen II. Ulusal Kırmataş Sempozyumu’nda agrega sorunları dile getirilmiştir. Betonu oluşturan malzemeler içersinde en büyük orana (yaklaşık % 75) sahip olan agrega (kum, çakıl, kırmataş ..), standartlara uygun, temiz, kaliteli örneklerinin bulunması güç bir malzeme olarak, hazır beton sektöründeki stratejik önemini her geçen gün artırmaktadır. Bu sebepden dolayı Kırmataş hammadesinin şartnameler kurallarında işlenmesi gerekmektedir.Tabii bunda en önemli faktör,Standardizasyonun temini olan hazır betonda olduğu gibi, agrega üretiminde de, standartlara uygunluğu ve kaliteyi hedefleyen bilinçli üreticilerin, agrega üreticileri Birliği’ne (AGÜB) ,sektörün geleceği açısından büyük görevler düşmektedir.
Teşekkürederim.
17.08.2014
Ahmet Özürün
İnşaat Mühendisi
KAYNAKLAR;
I.II .İSTANBUL Ulusal Kırmataş sempozyum notları,
İ.T.Ü Maden Mühendislik notları,
Yapı Malzemesi Makkale (Yrd.Doc.İdris Bedirhanoğlu)
T.S. EN. Agrega Şartnameleri